Gazete
Gazeteler, Ajanslar, Dergiler
Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TÜİK), "Yazılı Medya ve Uluslararası Standart Kitap Numarası İstatistikleri"ne göre, 2020’de 2.164 gazete, 2.582 dergi (toplam: 4.746) yayımlandı. Toplam sayı 2019’a göre yüzde 13,5 azaldı. Bu yayınların yüzde 54,4'ünü dergiler oluşturdu (TÜİK Temmuz 2021).
Türkiye'de 2020’de 1.971’i (%91,1) yerel, 140’ı (%6,5) yaygın (ulusal), 51’i (%2,4) ise bölgesel gazete yayındaydı. Gazete ve dergi tirajları 2020'de yüzde 20,9 azalarak 996.516.020 oldu. Tirajların yüzde 94,8'i gazetelerindi (TÜİK 2021).
2019’da yayımlanan toplam 2.337 gazetenin yüzde 90,8’i yerel, yüzde 7,3’ü yaygın (ulusal), yüzde 1,9’u ise bölgeseldi. 2019’da gazete ve dergilerin tirajı 2018’e göre yüzde 8 azaldı. 2019 yılında yayımlanan gazete ve dergilerin yıllık toplam tirajı 1 milyar 259 milyon 68 bin 89’du; tirajların yüzde 94,2’sini gazeteler oluşturuyordu.
Tiraj raporlarının 2014 yılının Ekim ayından itibaren Basın İlan Kurumu (BİK) sitesinde üst yetkililerden gelen talimat nedeniyle yayımlanmamaya başladığı konuşuluyor. 5 Ekim 2016 tarihinde yayımlanan Resmi İlan ve Reklamlar İle Bunları Yayınlayacak Süreli Yayınlar Yönetmeliği, gazetelerle ilgili bilgilerin kurum sitesinden ilan edilmesini zorunlu hale getirince bu bilgiler yeniden bik.gov.tr’de yayımlanmaya başladı. Ancak gazetelerin her gün kaç adet sattıklarını gösteren tiraj sütunu artık yok.
İlan gelirinde gazeteler dördüncü sırada
Reklamcılar Derneği'nin Nisan 2021'de yayımladığı tahmini verilere göre, 2020’de toplam 17 milyar 469 milyon TL tutarındaki medya ve reklam yatırımlarının 13 milyar 976 milyon TL’sini medya yatırımları oluşturuyordu. Basın, TV ve radyonun toplamı bu yatırımların yüzde 41’i iken, dijitale giden yatırımlar yüzde 54’tü. Bu yıl gazetelerin reklam gelirlerinde 2019’e göre yüzde 28 oranında bir azalma görüldü. Bu azalma ile birlikte, basın-medya yatırımları yüzde 3’lük pazar payıyla reklam yatırımları açısından dijital portallardan (%54) ve televizyondan (%36) sonra dördüncü sırada yer alıyor. Bununla birlikte, gazeteler kendi internet sayfaları üzerinden geniş bir erişim elde ediyor.
Reklamcılar Derneği'nin 2019 değerlendirme raporunda, 2019 yılında gazetelerin reklam gelirlerinin 2018 yılına göre yüzde 25,9 oranında azaldığı görülüyor. Bu azalmayla birlikte, basın medya yatırımları yüzde 6,5’lik pazar payı ile televizyondan (%46) ve dijital portallardan (%33.3) sonra yer aldı. 2019 yılında medya ve reklam yatırımları yüzde 6,2 büyüyerek 11 milyon TL’ye ulaştı. Bu yatırımların 2.210 milyon TL’si reklam yatırımlarına aitti.
Gazete gelirlerinin önemli bir kısmı, 2018’de Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile İletişim Başkanlığı’na bağlanan Basın İlan Kurumu’nun (BİK) dağıttığı kamu duyuruları ve reklamlardan oluşuyor. Gazetelere verilen ilanlar tiraja göre belirleniyor. Bedava dağıtılan gazetelerin de tiraja dahil edildiği, ilan almak için tirajların yüksek gösterildiği yaygın olarak konuşuluyor.
Türkiye’deki bağımsız gazeteler ve iktidara muhalif gazeteler BİK reklamlarından elde edilen gelirlere bağımlı durumda. BİK kamu kaynakları kullanılarak dağıtılan ilan gelirlerini “ticari sır” diyerek 2010 yılından bu yana halka açık bir şekilde raporlamıyor ve istatistikleri paylaşmıyor. Gazetelere ne kadar ilan ve reklam geliri dağıtıldığı sadece kurumun faaliyet raporunda belirtiliyor ama bu rapor da kamuoyuna açıklanmıyor. 2020’de resmi ilan ve reklam bedelleri yüzde 2,6 azalarak 454 milyon 729 bin 980 TL oldu. BİK’in 2019 resmi ilan ve reklam bedelleri yüzde 2,8 artarak 467 milyon 41 bin 82 TL oldu (TÜİK 2020).
Deutsche Welle Türkçe'den Alican Uludağ'ın haberine göre, hükümet destekçisi yayın yapan ulusal gazeteler yaklaşık yüzde 78'lik payla BİK'ten 141 milyon 932 bin TL’nin üzerinde para alırken diğer gazeteler resmi ilan ile verilen kamu kaynağının sadece yaklaşık yüzde 22'sini alabildi. Resmi ilan gelirlerine göre ilk dört gazete şöyle: Sabah, Hürriyet, Posta ve Milliyet. Tirajlarda yıl boyunca ilk üç gazete arasında olmasına karşın Sözcü gazetesi resmi ilan gelirinde ancak altıncı sırada.
Kenan Şener’in araştırmasına göre, kamu bankaları 2020’de iktidarı eleştiren Korkusuz, BirGün, Evrensel, Karar, Cumhuriyet, Millî Gazete, Sözcü, Yeniçağ, Yeni Asya ve Yeni Mesaj gazetelerine tek bir santim reklam vermedi. Kamu bankalarının en çok reklam verdiği gazete, iktidar ortağı Milliyetçi Hareket Partisi’nin (MHP) yayın organı olarak bilinen Türkgün gazetesi. 2020’de en çok reklam alan gazeteler arasında Turkuvaz Grubu’na ait üç gazete (Sabah, Takvim ve Yeni Asır) var. Grup, 30 gazetenin aldığı toplam resmi ilan bedelinin yüzde 36,54'ünü elde etmiş.
Aynı araştırma Demirören Grubu gazeteleri için şu notu düşüyor: Kamu bankalarının reklam verdiği 16 gazete arasında Hürriyet 10’uncu sırada. Tirajda dördüncü en çok satan Posta gazetesi 11., Milliyet 12. sırada yer alıyor. Demirören Medya Grubu’nun, gazetelerdeki genel toplam içinde 33 milyon 165 bin 512 TL pay aldığı biliniyor.
Benzer bir şekilde BİK gazetelere verdiği ilan cezalarını da şeffaf bir şekilde raporlamıyor. BİA Medya Gözlem Raporu 2020 yılı verilerine göre, Basın İlan Kurumu 2020 yılında eleştirel yayınlarından dolayı Sözcü, Evrensel, BirGün, Cumhuriyet ve Korkusuz gazetelerine toplam 276 gün ilan kesme cezası verdi. Evrensel, 114 gün ile en uzun süreyle resmi ilan alamayan gazete oldu. BİK’in 2019’da Evrensel ve BirGün gibi muhalif gazetelerin ilanlarını kesmeye başlaması eleştirel medyayı susturma girişimi olarak görülüyor. Medya ombudsmanı Faruk Bildirici’nin analizine göre, BİK’in 2020’de İstanbul’daki gazetelere verdiği cezaların yüzde 88’i bu beş gazeteye verilmiş. 2020’de İstanbul dışı illerde yayımlanan gazetelere verilen 427 günlük cezanın hangi gazetelere kesildiğine dair bir veri yok.
Medya sektöründeki değişiklikler
Ticaret Sicil Gazetesi'ne göre, Sözcü ve Korkusuz gazetelerinin sahibi Estetik Yayıncılık 2020’de Beme Media AG adlı şirkete devredildi. Estetik Grup eski yönetim kurulu başkanı Burak Akbay, Beme Media'nın yönetim kurulunda yer alıyor.
Aralık 2019’da iktidar yanlısı TürkMedya grubuna ait Güneş ve Star gazeteleri kapatıldı. Güneş gazetesi, aynı gruba ait Akşam gazetesinin eki oldu.
Türkiye'de medya sektöründeki en önemli değişiklik, Doğan Grubu’nun tüm medya varlıklarının Mart 2018'de Demirören Grubu’na satışı oldu. Doğan Grubu, medya sektöründen tamamen çekildi. Bu değişiklikle birlikte, gazetelerin ilk 10 listesinde Demirören Grubu’nun 31 Ekim 2018'de kapatılan ancak Milliyet gazetesinin hafta sonu eki olarak dağıtılan Vatan gazetesi hariç üç gazetesi (Hürriyet, Posta ve Milliyet) bulunuyor. Vatan gazetesi, gazetevatan.com adresi üzerinden çevrimiçi yayınına devam ediyor.
Ayrıca, Ciner Grubu Habertürk'ün yazılı baskısını Temmuz 2018'de kapattı ve haberturk.com adresinde yalnızca dijital olarak yayın yapıyor.
Türk Silahlı Kuvvetleri için zırhlı personel taşıyıcı ve Emniyet Genel Müdürlüğü için TOMA üreten BMC şirketinin satışa çıkarıldığı ihaleyi kazanan Ethem Sancak’ın ES MEDYA’sı yine Cumhurbaşkanı Erdoğan’la yakın ilişkisi olan Zeki Yeşildağ’a satıldı ve şimdi Türk Medya Grup (T Medya Yatırım San. Ve Tic. A.Ş.) olarak biliniyor.
Sözcü ve Korkusuz gazeteleri dışında ilk 10 listesindeki sekiz gazete iktidar partisi AKP'ye yakın olduğu bilinen gruplara ait. Bu sekiz gazete içinde, Demirören Grubu’nun üç gazetesi, Kalyon Grup’a ait iki gazete, İhlas, Türk Medya, Albayrak gruplarının birer gazetesi var.
BEME Media yönetim kurulunda yer alan Akbay dışındaki tüm mal sahiplerinin enerji ve inşaat gibi sektörlerde devletle yapılmış sözleşmelere bağlı büyük yatırımları var.
Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı'ndan (CİMER) alınan cevaba göre, 2020 tiraj oranlarına göre ilk onda yer alan gazeteler sırasıyla şu şekilde: Sabah (Kalyon Holding), Sözcü (Estetik Yayıncılık -BEME Media A.G'ye devredildi), Hürriyet (Demirören), Posta (Demirören), Türkiye (İhlas), Milliyet (Demirören), Akşam (Türk Medya), Yeni Şafak (Albayrak), Takvim (Kalyon), Açık Mert Korkusuz (Estetik Yayıncılık - BEME Media A.G'ye devredildi).
CİMER'in cevabına göre, 2019 tiraj oranlarına göre ilk onda yer alan gazeteler sırasıyla şöyleydi: Sabah, Sözcü, Hürriyet, Posta, Türkiye, Milliyet, Yeni Şafak, Takvim, Güneş (kapatıldı), Akşam.
Olağanüstü Hal Kapsamında Çıkarılan Kararnameler
8 Nisan 2021 tarihinde Anayasa Mahkemesi, OHAL döneminde ‘milli güvenliğe tehdit oluşturduğu gerekçesiyle’ gazete, televizyon ve ajansların kapatılmasının önünü açan KHK maddesini iptal etti.
Ekim 2015'te İpek Koza Holding'in Millet ve Bugün gazetelerine, Mart 2016'da Zaman, Today's Zaman ve Meydan gazeteleriyle Cihan Haber Ajansı ve Aksiyon dergisinin sahibi Feza Yayıncılık'a kayyum atandı. Kayyumlar gazeteleri kapattı.
OHAL boyunca çıkarılan 668 (27.07.2016), 675 (29.10.2016), 677 (22.11.2016), 675 (29.10.2016) ve 670 (17.08.2016), 689 ( 29.04. 2017),693 (25.08.2017) ve 695 (24.12.2017) ve OHAL’in yürürlükten kaldırılmasından hemen önce yayınlanan 701 (08.07.2018) sayılı KHK’lerle toplam 204 medya kuruluşu; 6 haber ajansı, 70 gazete, 20 dergi, 41 radyo, 38 TV ve 29 yayınevi - dağıtım şirketi kapatılmıştı. Bu KHK'ler kapsamında kapatılan yayın kuruluşlarından 17 gazete, 4 radyo, 4 televizyon, toplamda 25 medya kuruluşu hakkındaki kapatma kararları iptal edildi.
668 (45), 675 (10) ve 677 (7), 689 (1), 693 (2), 695 (2) ve 701 (3) sayılı KHK’lar toplam 70 gazete kapatıldı. 17 gazetenin kapatma kararının kaldırılmasıyla, Mart 2019 itibariyle hala kapatma kararı devam eden gazete sayısı 53. Dergi sayısı 20 ve yayınevi sayısı 29 (İHOP 2019).
2018 yılında OHAL kaldırılmadan önce ilan edilen son KHK ile (8 Temmuz 2018) 3 gazete (Halkın Nabzı, Özgürlükçü Demokrasi ve Azadiya Welat) ve 1TV (Avantaj TV) kapatıldı.
2017'de ise 689 sayılı KHK’yla bir gazete ve bir dergi, 693 sayılı KHK’yla iki gazete ve bir medya kuruluşu, 695 sayılı KHK’yla da iki gazete kapatıldı. 2016 yılında ise yayınlanan KHK’larla toplam 62 gazete ve 19 dergi ve 29 yayın evi kapatılmıştı.(BIA Medya Gözlem Raporu 2017).
Bu kapatmalar kanun hükmünde kararnamelerde "Milli güvenliğe tehdit oluşturduğu tespit edilen Fethullahçı Terör Örgütüne (FETÖ/PDY), terör örgütlerine veya Milli Güvenlik Kurulu'nca devletin milli güvenliğine karşı faaliyette bulunduğuna karar verilen yapı, oluşum veya gruplara aidiyeti, iltisakı veya bunlarla irtibatı" olmakla gerekçelendirildi.
2020 yılında yayımlanan dört ayrı BİA Medya Gözlem Raporu, bu yıl 23 gazetecinin Türk Ceza Kanunu’nun (TCK) “hakaret”, “örgüt üyeliği”, “örgüte üye olmadan yardım” veya “casusluk” gibi maddeleri temelinde, Terörle Mücadele Kanunu’nun (TMK) “terör örgütü propagandası” düzenlemesi, MİT Kanunu ve Askeri Ceza Kanunu uyarınca toplam 103 yıl 3 gün hapis cezasına mahkum edildiğine işaret ediyor.
BİA 2019 yılı Medya Gözlem Raporuna göre, 2019 yılında, 33 gazeteci ve medya çalışanı yargılandıkları gazetecilik veya politik davaları kapsamında ve Terörle Mücadele Kanunu (TMK) uyarınca toplam 63 yıl 11 ay hapse (15 yıl 5 aylık kısmı ertelendi) mahkum edilirken 18'i de yargılama sonunda beraat etti.
Kapatıldığı listelenen gazeteler
Adana Haber Gazetesi, Batman Postası Gazetesi, Adana Medya Gazetesi, Batman Doğuş Gazetesi, Akdeniz Türk Gazetesi, Bingöl Olay Gazetesi, İrade Gazetesi, Kurtuluş Gazetesi, İskenderun Olay Gazetesi, Lider Gazetesi, Ekonomi, İscehisar Durum Gazetesi , Demokrat Gebze Gazetesi, Antalya Gazetesi, Kocaeli Manşet, Yerel Bakış Gazetesi, Bizim Kocaeli, Nazar, Haber Kütahya Gazetesi, Batman Gazetesi, Gediz Gazetesi, Son Nokta Gazetesi, Merkür Haber Gazetesi, Millet Gazetesi, Turgutlu Havadis Gazetesi, Bugün Gazetesi, Milas Feza Gazetesi, Meydan Gazetesi, Türkiye'de Yeni Yıldız Gazetesi, Özgür Düşünce Gazetesi, Özgürlükçü Demokrasi, Halkın Nabzı, Hakikat Gazetesi, Taraf Gazetesi, Urfa Haber Ajansı Gazetesi, Yarına Bakış Gazetesi, Ajans 11 Gazetesi, Yeni Hayat Gazetesi, Yeni Emek Gazetesi, Zaman Gazetesi, Banaz Postası Gazetesi, Today's Zaman Gazetesi, Özgür Gündem Gazetesi, Azadiya Welat Gazetesi, Cizre Postası Gazetesi, Yüksekova Haber Gazetesi, Güney Express Gazetesi, Express Gazetesi, Dağyeli Gazetesi, Türkiye Manşet, Akis Gazetesi, İpekyolu Gazetesi, Yedigün Gazetesi, Son Dakika Gazetesi
Kapatılan gazetelerden, Batman, Batman Çağdaş, Bingöl Olay, Kurtuluş, Lider, İscehisar, İdil Haber, Ege'de Sonsöz and Hakikat, Hisar Gazetesi, Kızıltepe'nin Sesi, Prestij Haber, Şuhut'un Sesi Urfanatik, Türkeli sonraki KHK’yla yeniden açıldı.
Kapatıldığı listelenen dergiler
Akademik Araştırmalar Dergisi, Aksiyon, Asya Pasifik (PASİAD) Dergisi, Bisiklet Çocuk Dergisi, Diyalog Avrasya Dergisi, Gül Yaprağı Dergisi, Nokta, Sızıntı, Ekolife Dergisi, Ekoloji Dergisi, Fountain Dergisi, Gonca Dergisi, Yağmur Dergisi, Yeni Ümit, Zirve Dergisi, Özgürlük Dünyası Dergisi, Tiroj Dergisi, Evrensel Kültür, Haberexen dergisi,Bağımsızlık, Demokrasi, Sosyalizm İçin Yürüyüş Dergisi
Kapatıldığı listelenen haber ajansları
Cihan Haber Ajansı, Muhabir Haber Ajansı, SEM Haber Ajansı, Dicle Haber Ajansı, Jin Haber Ajansı. Dihaber - Dicle Medya Haber Ajansı.
Kapatıldığı listelenen yayınevi ve dağıtım şirketleri
Altın Burç Yayınları, Işık Akademi, Burak Basın Yayın Dağıtım, Işık Özel Eğitim Yayınları, Define Yayınları, Işık Yayınları, Dolunay Eğitim Yayın Dağıtım, İklim Basın Yayın Pazarlama, Giresun Basın Yayın Dağıtım, Kaydırak Yayınları, Gonca Yayınları, Kaynak Yayınları, Gülyurdu Yayınları, Kervan Basın Yayıncılık, GYV Yayınları, Kuşak Yayınları, Ufuk Basın Yayın Haber Ajans Pazarlama, Muştu Yayınları, Ufuk Yayınları, Nil Yayınları, Waşanxaneya Nil, Rehber Yayınları, Yay Basın Dağıtım Pazarlama-Reklamcılık, Sürat Basım Yayın Reklamcılık Eğitim Araçları, Yeni Akademi Yayınları, Sütun Yayınları, Yitik Hazine Yayınları, Şahdamar Yayınları, Zambak Basın Yayın Eğitim Turizm
Resmi ilanlarla ilgili yeni düzenleme
Devletin resmi ilanların dağıtımı için kamu tüzel kişiliğine haiz bir yapı olarak kurduğu Basın İlan Kurumu'nun 5 Ekim 2016'da yürürlüğe giren "Resmi İlan ve Reklamlar ile Bunları Yayınlayacak Süreli Yayınlar Yönetmeliği" ile resmi ilan konusuna yeni bir kriter geldi. Gazetelerin imtiyaz sahibi gerçek ya da tüzel kişilikleri, tüzel kişilik temsilcileri, ortakların çoğunluğu ya da varsa tüzel kişi temsilcisi hakkında "Anayasal Düzene ve Bu Düzenin İşleyişine Karşı Suçlar" ve/veya "Terörle Mücadele Kanunu" kapsamında dava açılması halinde dava sonuçlanıncaya kadar yayının ilan alımı durdurulacak. Aynı suç ya da suçlardan yargılanan asgari fikir işçisi kadrosunda bulunanların ise 5 gün içerisinde kadrodan çıkarılması gerekecek. Aksi takdirde resmi ilan hakkı durdurulacak.
Kaynaklar
TÜİK 2020 Yazılı Medya İstatistikleri
2017'de yayımlanan KHK'larda neler var?
BİA Medya Gözlem Raporları
Star ve Güneş Gazeteleri İçin Kapatılma Kararı Alındı
Reuters Institute Digital News Report 2021
Türkiye’de Tahmini Medya ve Reklam Yatırımları Reklamcılar Derneği 2020 yılı Raporu
TÜİK 2019 Yazılı Medya İstatistikleri
Değişen Basın Kartı Yönetmeliği Resmi Gazete’de
Gazete ve TV'leri kapatan OHAL KHK'sini AYM iptal etti
Türkiye'de hükümete yakın medyaya para aktı
Odatv, BİK dosyasının peşini bırakmıyor... Cumhurbaşkanlığını böyle kandırıyorlar
İktidar destekçisi medyaya akan kamu kaynağı-1: Yazılı basında kamu bankaları reklamları dağılımı