Ekonomi
Dört farklı medya sektöründe (TV, Yazılı, Radyo ve Çevrimiçi Medya) ilk on medya kuruluşunu gösteren listeye göre, Türkiye'deki medya sektörü ağırlıklı olarak Demirören Grubu, Doğuş Grubu, Zirve Holding (Kalyon) ve Ciner Grubu gibi hükümet yanlısı grupların elinde. Bu şirketler medya sektörünün yanı sıra inşaat, enerji, finans veya madencilik alanlarında da aktif. Bu sektörlerden elde edilen gelir, bu şirketlerin medya çalışmaları için finansal kaynaklar sağlıyor.
TRT ise temelde gelirini yıllık bütçesinin yüzde 88’ini oluşturan bandroller ve elektrik faturalarından kesilen vergilerden karşılıyor (T24, 2020).
Türkiye'de medya sektöründeki en önemli değişiklik, Doğan Grubu'nun tüm medya varlıklarının Mart 2018'de Demirören Grubu'na satışı oldu. Doğan Grubu artık medya sektöründe değil. Bu, Türkiye'deki ana akım medyanın ve medya çoğulculuğunun sonu olarak yorumlanıyor.
Medya için ilan/reklam gelirleri önemli. Bazı büyük medya şirketleri ilan/reklam almaya yönelik araştırmalarını kendileri yürütüyor. Ancak MOM ekibinin görüştüğü uzmanlar, bazı özel şirketlerin, politik nedenlerle satış rakamlarına bakmaksızın hükümet yanlısı gazetelere reklam verme eğilimi gösterdiğini belirtiyor.
Resmi ilanların dağıtımı
Yazılı medya kuruluşlarının gelirlerinin hayli önemli kaynaklarından biri "kamu tüzel kişiliğine haiz" bir devlet kuruluşu olan Basın İlan Kurumu'nun (BİK) dağıttığı resmi ilanlar. İlan dağıtımının adil bir şekilde yapılıp yapılmadığı hala tartışmalı bir konu. 36 kişilik genel kurul; hükümet, basın temsilcileri ve tarafsızlardan oluşuyor. Örneğin, BİK yönetim kurulu başkanı Prof. Dr. Mehmet Zahid Sobacı aynı zamanda Temmuz 2021 itibariyle TRT Genel Müdürü oldu. Sobacı, daha önce gazetecileri hedef alması ve iktidardaki AKP ile yakın bağları ile tanınan Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı’nda (SETA) görev yapmıştı.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın damadı Enerji eski Bakanı Berat Albayrak'ın kardeşi, Kalyon Grubu'na ait Turkuvaz Medya Grubu'nun CEO'su Serhat Albayrak Genel Kurulun basın bölümünde üye olarak yer alıyor.
BİK, son 12 ayda gazetelere dağıtılan ilanları açıklamaya yönelik MOM'un, Bilgi Edinme Hakkı kapsamında yaptığı başvuruya yanıt vermeyi reddetti.
2020’de hükümete yakınlığıyla bilinen Hürriyet, Sabah ve Posta reklam gelirlerinde ilk üç gazeteydi (Deutsche Welle, Uludağ, Mayıs 2021). Resmi olarak açıklanmayan verilere göre, Sözcü'nün tirajı yüksek (Hürriyet’ten sonra ikinci sırada) olmasına rağmen, muhalif duruşundan dolayı reklam sayısının sınırlı olduğu bildirildi.
2020 yılı verilerine göre ilk 10 gazete şöyle: Sabah (Kalyon), Sözcü (Estetik), Hürriyet (Demirören), Posta (Demirören), Türkiye (İhlas), Milliyet (Demirören), Akşam (Türk Medya), Yeni Şafak (Albayrak), Takvim (Kalyon), Açık, Mert, Korkusuz (Estetik).
Gazetelere verilen ilanlar tiraja göre belirleniyor. Kimi kaynaklar daha çok ilan almak için tirajların yüksek gösterilmesine dair iddialardan söz ediyor. Ücretsiz dağıtılan gazetelerin tiraja eklendiği de iddia ediliyor.
Basın İlan Kurumu'nun pozisyonu
Basın İlan Kurumu (BİK) Genel Kurulu'nun kabul ettiği, "Resmi İlan ve Reklamlar ile Bunları Yayınlayacak Süreli Yayınlar Yönetmeliği" 5 Ekim 2016'da Resmi Gazete'de yayımlandı. Buna göre; resmi ilan yayınlayan süreli yayınların içerikleri ile imtiyaz sahibi gerçek veya tüzel kişi temsilcileri, ortakların çoğunluğu ya da varsa tüzel kişi temsilcisi hakkında "Anayasal Düzene ve Bu Düzenin İşleyişine Karşı Suçlar" ve/veya "Terörle Mücadele Kanunu" kapsamında dava açılması halinde, dava sonuçlanıncaya kadar, bu hak durdurulacak. Aynı suç ya da suçlardan yargılanan asgari fikir işçisi kadrosunda bulunanların ise, beş gün içerisinde kadrodan çıkarılması gerekecek. Karara uymayan gazetenin, resmi ilan ve reklam yayınlama hakkı durdurulacak. Bu düzenlemeyle, resmi ilanlar da "editoryal bağımsızlık", "iş güvencesi" için yeni bir tehdit olarak gündemde.
2020 yılı BİA Medya Gözlem Raporu'na göre (Ocak 2021), Basın İlan Kurumu (BİK) 2020 yılında eleştirel yayınlarından dolayı Sözcü, Evrensel, BirGün, Cumhuriyet ve Korkusuz gazetelerine toplam 276 gün ilan kesme cezası verdi. Evrensel, 114 gün ile en uzun süreyle resmi ilandan edilen gazete oldu. bianet'te yayınlanan haberlere göre, Ocak 2021'e kadar BİK Evrensel gazetesine 482 gündür ilan vermedi. BİK’in 2020 yılı içerisinde İstanbul’daki gazetelere verdiği cezaların yüzde 88’i bu beş gazeteye verdi (Bildirici Şubat 2021).
Ocak 2021'de BİK Evrensel gazetesine Cumhuriyet gazetesinde çalışan gazetecilerin Fahrettin Altun’un arazisine dair yaptıkları haberler gerekçe gösterilerek ifadeye gittiklerini haberleştirdiği için 3 gün ilan kesme cezası verdi (Evrensel 27 Ocak 2021).
“Basın Ahlak Esaslarının ihlali” gerekçesiyle verilen cezalarda da İstanbul, 318 gün ile birinci durumdaydı. İstanbul’un peşinden yine 80 gün ile Balıkesir, 30 gün ile Tekirdağ, 16 gün ile Sakarya, 15 gün ile Gaziantep’teki gazeteler geliyordu (Bildirici Şubat 2021).
Şubat 2020’de, Uluslararası Basın Enstitüsü (IPI), Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF), Türkiye Gazeteciler Sendikası (TGS), Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ) ve Avrupa Gazeteciler Federasyonu (EFJ) BİK tarafından Evrensel ve BirGün gazetelerine verilen ilan kesme cezalarının derhal kaldırılması için yetkililere çağrıda bulundu.
BİK',n 2019 ve 2020 yıllarında Evrensel, Cumhuriyet ve BirGün gibi hükümete muhalif gazetelere yönelik verdiği artan ilan kesme cezaları, BİK’in tarafsızlığıyla ilgili endişeleri yeniden gündeme getirdi. BİK’in 30-45 günlük resmi ilan kesme cezaları vermesinin sıradan bir uygulamaya dönüştüğü düşünülüyor. Ana muhalefet Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) milletvekili Utku Çakırözer'in yayınladığı raporda, BİK’in hiçbir mahkeme kararı olmadan, gazetelere resmi ilan vermeme cezasının keyfi olduğuna vurgu yapıldı (Şubat 2021).
BİK, hangi gazetelerin reklam yasağı aldığı konusunda bilgi yayınlamıyor ve Cumhurbaşkanlığı İletişim Merkezi (CİMER) de bu soruya yanıt vermiyor. Hangi gazeteye ilan kesme cezası verildiği bu gazetelerde servis edilen haberler yoluyla öğrenilebiliyor. Dolayısıyla bu cezalara ilişkin kuralların ne olduğu ya da adil bir ilan dağıtımı yapılıp yapılmadığı konusunda kamuoyunun bütün resmi şeffaf bir şekilde görmesi mümkün görünmüyor.
Bildirici’nin aktardığına göre, 1961 yılında çıkarılan 195 sayılı yasaya göre, BİK’in görev alanı gazete ve dergilerle sınırlı. Nitekim BİK’in, CİMER aracılığıyla MOM ekibinin sorusuna verdiği yanıtta kurumun görev alanının basılı medya kuruluşlarıyla sınırlı olduğu kabul ediliyor. Ancak BİK, 2019 yılı ortalarından bu yana yasada olmayan bir yetkiyi kendisinde görerek, gazetelerin internet sitelerini de inceliyor; buralardaki yayınlar nedeniyle de resmi ilan kesme cezaları veriyor.
Tüm bu eylemler, Türkiye'deki eleştirel medyayı susturma girişimi olarak görülüyor.
Medya ve reklam yatırımları
Reklamcılar Derneği’nin Nisan 2021’de yayınlanan tahmini verilerine göre, 2020 yılında toplam 17 milyar 469 milyon TL olan medya ve reklam yatırımlarının 13 milyar 976 milyon TL’sini medya yatırımları oluşturuyordu. Basın, TV ve radyonun toplamı, bu yatırımların yüzde 41’ini oluştururken, dijitale giden yatırımlar yüzde 54’tü. Bu yıl televizyon medya yatırımları geçtiğimiz yıla kıyasla yüzde 23 artışla 5 milyar TL olarak gerçekleşti. Aynı veriler, Covid-19 pandemisi döneminde evde geçirilen zamanın artması ile toplam televizyon izleme sürelerinin 2020’nin 2. çeyreğinde ciddi yükseliş gösterdiğine işaret ediyor. Radyo için medya yatırımları geçtiğimiz yıla kıyasla yüzde 10 azalma göstererek 295 milyon TL’ye düştü. Radyo yatırımları yüzde 2 oranıyla en son sırada.
Reklamcılar Derneği 2020 Mart raporuna göre, 2019 yılında televizyon yatırımları, toplam medya ve reklam yatırımları 2018 yılına göre yüzde 5 oranında büyüme gösterdi ve yüzde 46 ile en büyük payı aldı. Toplam yatırım 4 milyar 68 milyon TL değerindeydi. Online reklamcılık en hızlı büyüyen sektörü temsil etti ve yüzde 19 büyüme ile yüzde 33,3 ile ikinci en büyük paya sahipti. Bununla birlikte, dijital medya satışlarındaki bu artış, sadece birkaç popüler gazetenin web siteleri dışındaki, “haber portallarını” etkilemiyor, ücretsiz email sağlayıcıları ve diğer portallar da buna dahil. Gazete, televizyondan sonra en popüler medya. Reklamverenler Derneği tarafından açıklanan verilere göre sektör 2019'da yüzde 25,9 geriledi; gazetelerin aldığı pay 6.5’di.
Hisse paylaşımına ilişkin yasalar
2011'de çıkarılan 11379 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun medya şirketlerinin yapısında hisse paylaşımı konusuna bir dizi kısıtlama getirdi. Medya hizmet sağlayıcılarının, yıllık toplam ticari iletişim gelirlerinin, sektörün toplam ticari iletişim gelirinin yüzde 30'unu geçemeyeceğine dair duyuru yapıldı.
Aynı yasanın 19/F bendine göre, bir medya kuruluşunda yabancı sermaye, şirketin ödenmiş sermayesinin yüzde 50'sini geçemez.
Kaynaklar
Televizyon İzleme Eğilimleri Araştırması
RİAK 2018 Ekim Ayı Birey Bazlı Ölçüm Raporu
Hanehalkı Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırması, 2018
Reuters Institute Digital News Report 2018. Turkey Supplementary Report
Datawise: Türkiye’de medya tüketim trendleri
Basın İlan'da yıllık ceza rekoru ve habere rüşvet teklifi!